• _
• Aktualności
• _
• Baza wiedzy
• _
• Artykuły
• Infografiki
• Filmy instruktażowe
• Dla szkół
• _
• Zaproszenie
• Materiały edukacyjne
• Galeria
• Wakacyjne gry miejskie
• _
• Łódź
• Warszawa
• Kraków
• Dla mediów
• _
• O Źródłach
• _

Kraków – miasto założone w wodzie

Z Joanną Chrostek, przewodniczką miejską po Krakowie i absolwentką krakowianistyki rozmawia Kamil Czepiel.

Pani Joanno, kiedy człowiek po raz pierwszy osiadł w okolicy współczesnego Krakowa?

Najstarsze ślady bytności człowieka w tych okolicach odkryto w Jaskini Ciemnej w Ojcowskim Parku Narodowym. Byli to Neandertalczycy, którzy już ponad 120 tys. lat temu znaleźli tutaj tereny łowieckie. Krajobraz wyglądał wtedy zupełnie inaczej. Teren był niezadrzewiony i panował srogi klimat. To był okres zlodowacenia. Kiedy robiło się cieplej Neandertalczycy docierali w te strony szukając pożywienia. Zamieszkiwali wówczas bezpieczne groty nad doliną Prądnika – groty wytworzone przez wodę. Pojawiali się co kilkadziesiąt tysięcy lat, aż w końcu osiedlił się tu człowiek współczesny. W Krakowie także mieliśmy łowców mamutów, których ślady znaleziono na Salwatorze. Odkryto, że budowali tutaj swoje namioty ze skór.

W jaskini Ciemnej w Ojcowskim Parku Narodowym odnaleziono ślady obozowiska ludzi neandertalskich. Groty dawały schronienie przed dzikimi zwierzętami i zjawiskami atmosferycznymi. Zdjęcie przedstawia rekonstrukcję obozowiska. Fot. Kamil Czepiel

Mówimy o okresie zlodowacenia, ale w końcu przyszło długotrwałe ocieplenie. Jak ono wpłynęło na warunki terenowe na tym obszarze? I jakie to miało znaczenie dla zasiedlających go ludzi?

Zlodowacenie ustąpiło około 10 tys. lat p.n.e. Wtedy te tereny stały się cieplejsze niż współcześnie i stopniowo ludzie mogli je zamieszkać na stałe. Po odnalezionych narzędziach możemy wnioskować czym się zajmowali. Początkowo była to broń do polowań, której rozmiary malały wraz ze stopniowym zmniejszaniem się żyjących tu zwierząt. Następnie pojawiły się proste narzędzia rolnicze. Po nich kopalnie krzemienia w okolicach Ojcowa i krakowskich Krzemionek. Miejsca te były zasiedlone na stałe przez społeczności zajmujące się wytwórstwem narzędzi. Ich wyroby trafiały później na tereny całej Europy. Był to okres neolitu, czyli kamienia gładzonego, który rozpoczął się w Polsce około siedmiu tysięcy lat temu. Właśnie wtedy pojawiły się tu stałe osady.

Co, oprócz obecności krzemienia i sprzyjającego klimatu, skłoniło pierwsze społeczności do zasiedlania właśnie terenów dzisiejszego Krakowa? Przecież w tamtych czasach populacja ludzka była wielokrotnie mniej liczna niż dziś. Miejsca było pod dostatkiem.

Myślę że najistotniejsze było umiejscowienie Wzgórza Wawelskiego wśród rozlewisk Wisły, Rudawy i Prądnika. Gęsta sieć rzek i liczne mokradła zapewniały bezpieczeństwo. Początkowo osadnictwo na terenach Krakowa miało charakter wyspowy. Nazwa Wawel, wywodzi się prawdopodobnie ze starosłowiańskiego słowa „wąwel”, tłumaczonego dosłownie jako „w wodzie.” Oznaczało więc miejsce otoczone wodą, górujące nad nią. Podobnie, na niższych wyniosłościach powstawały inne okoliczne osady: Okół, Skałka, Salwator i przedkolacyjny Kraków. Miejsca te były naturalnie odcięte – trzęsawiskami i ciekami wodnymi – od stałego lądu, z którego mógł przybyć wróg. No i zawsze było pod dostatkiem wody pitnej.

Romański kościół św. Andrzeja znajdujący się przy ulicy Grodzkiej, został zbudowany pod koniec XI w. Leżał wówczas na terenie Okołu. Według Jana Długosza to właśnie w tej budowli mieszkańcy odparli najazd Tatarów w wieku XIII, który spustoszył Kraków. Z całego systemu osad ocalał wtedy tylko Wawel i ta świątynia. W dużej mierze było to zasługą korzystnego położenia w centrum mokradeł. Mając tego świadomość mieszkańcy Krakowa wstrzymali rozbudowę miasta ku suchym terenom. Fot. Kamil Czepiel

Możliwe, że duże znaczenie miała obecność brodu na Wiśle pod Wawelem, prawdopodobnie w okolicach współczesnej Kładki Ojca Bernatka. Było to miejsce umożliwiające przekroczenie rzeki bez użycia łodzi czy budowy mostu. Przebiegał tędy szlak bursztynowy prowadzący znad morza na południe Europy.

Początkowo decydowało więc głównie bezpieczeństwo, obecność szlaków handlowych i dostęp do wody. W końcu osady wokół Wawelu zaczęto łączyć groblami. Później założono Miasto. Jakie znaczenie miały dla Krakowa wspomniane rzeki: Wisła, Rudawa i Prądnik?

Ogromne znaczenie dla średniowiecznego Krakowa miała rzeka Rudawa. Bardzo szybko mieszkańcy spostrzegli, że może ona zostać wykorzystana gospodarczo. Już w XIII w. powstała Młynówka Królewska, czyli sztuczne koryto kierujące rzekę do klasztoru Dominikanów w obrębie miasta. Klasztor miał własne gospodarstwo oraz swój młyn. To do niego za zgodą księcia Leszka Czarnego została doprowadzona woda. Ta młynówka została później wykorzystana przez księcia, późniejszego króla Władysława Łokietka, który nakazał budowę przy niej młynów królewskich.

Na tej ulicy znajdowały się niegdyś Dolne Młyny królewskie. Powstały na przepływającej tędy Młynówce Królewskiej., prawdopodobnie w miejscu dawnych młynów wójtowskich z 1311 roku. Fot. Kamil Czepiel

Młyny nie tylko mieliły ziarno na mąkę. Znajdowały się w nich także żarna krupnicze do mielenia zboża na kaszę, folusze ubijające sukno, żeby było bardziej zbite, słodownie, szlifiernie noży. Wodę z tej rzeki wykorzystywali także inni rzemieślnicy, m.in. farbiarze skór, garncarze, kaletnicy, paśnicy, tasznicy oraz browarnicy. Młynówka dopływała i wchodziła w skład fos miejskich, spełniając tym samym także rolę obronną. Natomiast w XIV wieku w okolicy krakowskich murów miejskich powstał rurmus. Było to urządzenie napędzane kołem wodnym, czerpiące wodę do systemu drewnianych rur i beczek na terenie miasta. To pierwszy wodociąg w Polsce. Warto wspomnieć, że zarówno w fosie jak i w górnym biegu Młynówki, tj. powyżej ujęcia wody, hodowano ryby. Ich obecność nie była tam bez znaczenia. Po pierwsze pozwalała śledzić czystość cieków. Po drugie stanowiła rezerwuar pożywienia w przypadku oblężenia miasta.

Budynek widoczny u wylotu ulicy Garbarskiej od strony Plant pełnił niegdyś rolę łazienek miejskich. Gdzieś w tej okolicy zlokalizowany też był Rurmus zasilający drewniane wodociągi miejskie, a Młynówka napełniała miejskie fosy. Fot. Kamil Czepiel

Mieszczanie używali więc do codziennych czynności wody z Rudawy. Tak samo wiele cechów rzemieślniczych. Rudawa wchodziła też w skład fortyfikacji miasta zapewniając bezpieczeństwo. Co spowodowało tak szerokie wykorzystanie tej niewielkiej rzeczki, podczas gdy tuż obok płynęła jedna z największych rzek Europy?

Wisła płynęła zbyt nisko. Rudawa miała dużo większy spadek, a co za tym idzie, większą energię możliwą do wykorzystania. Potęgowano to dodatkowo spiętrzając wodę za pomocą jazu w Mydlnikach. Wisła była ogromnym rozlewiskiem, sądzę że nie dała się tak ujarzmić jak mniejsza Rudawa. Pamiętajmy że możliwości w tamtych czasach były dużo mniejsze niż obecnie.

A Prądnik, który podobnie jak Rudawa spływał do Wisły?

Oczywiście on także był wykorzystywany. Lokowano nad nim młyny, głównie papiernie, jednak w Prądniku brakowało wody przez pewien czas. Wszędzie wokół były stawy, w których hodowano ryby lub moczono płótna. Właściciele tych stawów doprowadzali do nich rurami wodę z Prądnika, w związku z tym był malutki i nie dało się go wykorzystać przemysłowo na szeroką skalę. Tym bardziej, że wzdłuż niego rozciągało się wiele folwarków duchownych, miejskich i prywatnych. Te ogrody także wymagały nawadniania.

W miejscu dzisiejszej ulicy Blich w dawnych czasach płynął Prądnik. To tu zlokalizowane były blechy, czyli miejsca w których bielono płótno. Rozkładano je na trawie i polewano wodą z rzeki aby bielało na słońcu. Fot. Kamil Czepiel

W takim razie jakie znaczenie miała Wisła?

Bardzo istotne. Młynów wprawdzie nie dało się przy niej postawić, ale trzeba pamiętać, że zapotrzebowanie na ryby w dawnych wiekach było duże. Połowę roku stanowiły dni postne, produkcja warzyw bywała niewystarczająca, mięso kosztowało krocie, a ryb w Wiśle było w bród. Stanowiły one dawniej podstawę żywieniową mieszkańców Krakowa. Miasto dostało zgodę od księcia Bolesława Wstydliwego na połów ryb. W akcie lokacyjnym jest napisane, że łowić można od klasztoru Sióstr Norbertanek na Salwatorze do wsi Rybitwy, znajdującej się w okolicy Skałki. Natomiast przede wszystkim Wisła była rzeką żeglowną. Nie bez powodu Kongregacja Kupiecka miała w symbolu statek. W tamtych wiekach większość transportu odbywała się drogą wodną. Przewożono między innymi sól z Bochni i Wieliczki, w dół i górę rzeki oraz drewno. Wiemy, że ogromne jego ilości spławiały Siostry Benedyktynki ze Staniątek. Miały one prawo wycinki drzew w Puszczy Niepołomickiej i transportowały to Wisłą na północ. W końcu królowie zaczęli nakładać ograniczenia wycinki, aby zachować Puszczę. Transportowano też wiele innych towarów. Kraków należał wtedy do miast portowych tzw. miast hanzatyckich. Specjalizował się w handlu miedzią, która poprzez Wisłę i Bałtyk trafiała stąd do największych europejskich portów. Nie można też pominąć funkcji obronnej. Rozlewiskom i starorzeczom Wisły towarzyszyły bagna i rozległe stawy. Były to tereny tak trudne do przejścia, że mury miejskie w ich pobliżu mogły być pojedyncze. Sztuczna fosa potrzebna była jedynie w łuku północnym, resztę Krakowa chroniły Wiśliska po części z Rudawą.

Alejka na Plantach w okolicy muzeum Archeologicznego. To tędy przebiegały mury miejskie. Idąc prosto dojdziemy do Wawelu. Dawniej rozciągały się tam trzęsawiska z licznymi stawami zwane Żabimkrukiem. Żaden wróg nie mógł się tędy dostać, dlatego też nie było potrzeby budować tam potężnych murów obronnych. Wzniesiono tam jedynie pojedynczy mur, a główny skręcał w stronę dawnego Okołu. Widać to na zdjęciu – od kwadratu wskazującego miejsce Baszty Rymarzy mury skręcały w lewo. Fot. Kamil Czepiel

Miedzioryt pokazujący dawny przebieg murów miejskich. Dłoń wskazuje miejsce wykonania fotografii powyżej. Fot. Kamil Czepiel

Niestety bliskość rzek to nie tylko korzyści. Rzeki czasem wylewają, co jest zresztą czymś zupełnie naturalnym. Znalazłem informacje mówiące o ponad osiemdziesięciu udokumentowanych powodziach w Krakowie. Nie wykluczone, że było ich dużo więcej. Czy w historii miasta zapisały się jakieś szczególnie groźne?

Na pewno najwięcej zniszczeń spowodowały powodzie XIX i XX-wieczne. Powódź z 1813 roku porównywalna była z wielkim pożarem Krakowa. Zalane wtedy było niemal wszystko, znaczna część Krakowa i Kazimierz. Woda zniosła jedyny most pomiędzy tymi miastami. Ocalało tylko Stare Miasto, które stoi na stożku Prądnika i jest terenem niezalewowym. Dlatego właśnie tam zostało zbudowane, rzeki miały chronić gród, a nie go niszczyć. Już Zygmunt August wydał zakaz budowy wzdłuż Młynówki. Można tam było mieć jedynie zakłady przemysłowe. Kolejni królowie podtrzymywali te zakazy, jednak były one systematycznie łamane przez mieszkańców. Interesujące jest, że początkowo miasto rozwijało się w kierunku północnym – suchym. Jednak po tragicznym w skutkach najeździe Tatarów w 1241 roku, wycofano się z tych wygodniejszych do życia terenów i rozbudowywano miasto wśród bagien. Przez długi czas celowo nie osuszano moczarów i stawów z prostego powodu – te wody zapewniały życie w pokoju. Powodzie traktowano wtedy jako konieczną niedogodność.

Największe powodzie W Krakowie zostały uwiecznione przez mieszkańców tzw. tabliczkami powodziowymi. Do dziś można znaleźć na budynkach te znaki sprzed wielu lat. Aż trzy można odnaleźć na jedynej ocalałej ścianie browaru królewskiego, znajdującego się pod Wawelem, na styku ulicy Powiśle i Placu na groblach. Dziś ściana ta stanowi część Hotelu Sheraton. Fot. Kamil Czepiel

W XIX wieku zaczęto coraz bardziej osuszać bagna i zasiedlać tereny zalewowe. Naturalne wzniesienia zapewniały zbyt mało miejsca. Po wielkiej wodzie w roku 1903, podjęto decyzje o zasypaniu sztucznie utworzonej Młynówki Królewskiej i zmianie biegu Rudawy. Zaczęto oddalać od miasta cieki, które wcześniej do niego doprowadzono. Działanie to spowodowało, że wylewy przestały być aż tak groźne. Ta powódź zmieniła wygląd Krakowa.

Pod zieloną alejką wzdłuż ulicy Retoryka płynie skanalizowana w XX w. Rudawa. Dawniej na styku ulic Wenecja i Garncarskiej, u stóp widocznego w oddali Domu Weneckiego, Rudawa łączyła się z Młynówką i jednym nurtem płynęły wzdłuż ul. Retoryka do Wisły. Fot. Kamil Czepiel

W źródłach czytamy, że największy rozwój zabudowy Krakowa rozpoczął się właśnie w XIX wieku. Rzeczywiście więc mogło to być głównym powodem nasilenia zniszczeń. Ale zaczęło też przybywać ludzi i zakładów produkcyjnych, a tym samym zanieczyszczeń. Jaki to miało wpływ na stan Wisły i jej dopływów? I czy miało to konsekwencje dla okolicznej ludności?

Skoro rzeźnicy płukali zwierzęta w Rudawie, to sami możemy sobie dopowiedzieć, jak tam się mieszkało… Dbaliśmy o czystość wody pobieranej, ale dalszy bieg Rudawy, Prądnik i Wisła były odbiornikami ścieków. Ostatecznie cała kanalizacja szła do Wisły. W XIX wieku wybuchło wiele zaraz. Najgorsze były epidemie cholery w latach 1849-1873. Ich źródłem było silnie zanieczyszczone koryto starej Wisły, pomiędzy Krakowem a Kazimierzem. Było wtedy już tylko zamulonym kanałem, do którego spływały ścieki z Kazimierza i Stradomia. Ówczesny prezydent i wybitny lekarz Józef Dietl zwrócił uwagę na to, że trzeba zadbać o higienę w mieście – wybrukować ulice, stworzyć kanalizację i zasypać cuchnące, powodujące epidemie dawne koryto Wisły. Dziś w jego miejscu znajduje się ulica Dietla.

Most kolejowy rozdzielający ulice Grzegórzecką i Dietla był wybudowany jako most nad Starą Wisłą. Jeszcze do połowy XVII w. w miejscu ulicy Blich widocznej po prawej stronie do koryta Wisły wpadał Prądnik. Po przekserowaniu biegu Prądnika na wschód poziom Starej Wisły zaczął się obniżać, a odprowadzane do niej ścieki powodowały choroby wśród mieszkańców. W końcu została zasypana. Fot. Kamil Czepiel

Epidemie doskonale obrazują jak ważne dla człowieka jest utrzymanie czystości wód. Czy w dawnym Krakowie ktoś dbał o ich stan? W ogóle zdawano sobie sprawę z tego jak duże to ma znaczenie?

Początkowo nie było takiej potrzeby. Społeczności zamieszkujące dolinę Wisły nie były liczne, nie używano chemikaliów, a wpływ przemysłu był znikomy. Później ochroną wody i całych urządzeń wodociągowych zajmował się rurmistrz. To on miał pielęgnować fosę przy rurmusie, czyli na odcinku od bramy Sławkowskiej do Szewskiej. Dbał o czystość skrzyni wodnych, naprawiał i konserwował rury. Raz w roku, jesienią zamykano wodociągi i dokładnie czyszczono. Dokonywano także zrażenia, czyli czyszczenia, koryta dopływającego do rurmusa. Zamykano wtedy Młynówkę, wybierano muł i kasztowano (umacniano) brzegi. Wszystko robiła specjalnie powoływana czeladź rurmistrzowska. Od 1452 roku powoływano  dwóch rajców miejskich, którzy mieli czuwać nad wodociągami i oszczędnością wody. Nadal dbano o rzekę przy wlocie do rurmusa, naprawiano brzegi, a nurt przykrywano kłodami. Jestem przekonana, że już wtedy znano konsekwencje picia brudnej wody. Drastycznie doświadczono ich w XIX wieku, gdy zanieczyszczone rzeki stały się źródłem chorób.

I pod koniec XX wieku, kiedy stopień zanieczyszczenia rzek osiągnął apogeum. Wtedy to właśnie w Europie zaczęto poważnie myśleć o działaniach mających na celu ochronę wód. Bardzo dziękuję za tę rozmowę.

Również dziękuję.

Kapliczka św. Gertrudy znajdująca się na tyłach Hotelu Royal w Krakowie, pierwotnie była latarnią umarłych przy nieistniejącym już kościele św. Sebastiana. Miała ona informować zbłąkanych w nocy wędrowców o bliskości śmierci w tym miejscu. Przy kościele znajdował się szpital dla wenerycznie chorych. Zarówno kościół jak i szpital znajdowały się na wyspie wśród rozlewisk Wisły, poza murami miejskimi. Miało to służyć ochronie przed zarazą. Fot. Kamil Czepiel

Dowiedz się więcej...