sponsorzy
Projekt „Aby dojść do źródeł, trzeba płynąć pod prąd” o wartości całkowitej 433.900 zł dofinansowany jest w kwocie 378.880 zł ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a jego część pod nazwą „Łodzią po skarb – gra miejska i warsztaty dla uczniów dotyczące ochrony wód” o wartości ogólnej 43.458 zł jest dofinansowana w formie dotacji ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi w kwocie 25.050 zł (słownie: dwudziestu pięciu tysięcy pięćdziesięciu złotych).Zgodnie z wymogiem WFOŚiGW musimy też podać w tym miejscu link do strony www.zainwestujwekologię.pl
patroni
Biologiczne wskaźniki czystości wód
Pierwsze wytyczne dotyczące oceny jakości wód pojawiły się w polskim prawie już w 1922 roku. Ówczesny, antropocentryczny system oceny jakości opierał się na przekonaniu, że czysta woda to taka, która nadaje się do picia, mycia, produkcji i rekreacji.
Efektem takiego podejścia był – powszechnie używany jeszcze do całkiem niedawna – trzystopniowy podział na klasy czystości wody oparty jedynie na pomiarze jej właściwości fizycznych i chemicznych. Najlepszą jakość przypisywano wodzie pozbawionej wszelkich związków chemicznych, cząstek stałych i żywych organizmów, czyli dokładnie przefiltrowanej.
Obecnie (stan obowiązujący od 2005 roku), wraz z przyjęciem przez Polskę Ramowej Dyrektywy Wodnej, wyróżnia się pięć klas jakości wody. Nowe podejście oparte jest na założeniu, że woda to nie tylko zasób cenny dla ludzi, ale również ważny element ekosystemów. Powinna być oceniana nie tylko czystość wody, ale jakość całego ekosystemu, którego jest ona częścią.
Na potrzeby użytkowe człowieka wciąż funkcjonują oczywiście odpowiednie normy czystości, np. sanitarnej, lecz z perspektywy Ramowej Dyrektywy Wodnej głównym narzędziem służącym do oceny jakości wody powinien być monitoring biologiczny. Biomonitoring opiera się na długoterminowych obserwacjach, które zmierzają do oceny stanu ekosystemu lub stanu czystości wybranych elementów środowiska przyrodniczego, np. zanieczyszczenia wody, na podstawie obecności i liczebności gatunków wskaźnikowych (tzw. bioindykatorów lub organizmów wskaźnikowych) na danym t
W Polsce biomonitoring stosowany jest w niektórych wodociągach, zarówno do oceny jakości wody z ujęć powierzchniowych (jeziora, rzeki), jaki i wody uzdatnianej. Dobrym przykładem jest Łódzki Zakład Wodociągów i Kanalizacji, w którym nad czystością wody „czuwają” ryby i małże żyjące w akwariach, gdzie ujmowana i uzdatniana jest woda. Małże są bardzo czułymi bioindykatorami, które w obecności zanieczyszczeń natychmiast reagują zamknięciem muszli.
Bioindykatory są to gatunki roślin lub zwierząt wykazujące niską tolerancję na zmianę warunków środowiska (tzw. stenobionty), w którym żyją, czyli np. na pojawianie się nowego związku chemicznego bądź na zwiększenie lub zmniejszenie stężenia związku już obecnego w środowisku. Organizmy wskaźnikowe mogą także reagować w specyficzny sposób na działanie konkretnej substancji pojawiającej się środowisku – np. na liściach rośliny pod wpływem kontaktu z substancją zanieczyszczającą pojawiają się zmiany.
Aby dany gatunek można było uznać za wskaźnikowy, musi on spełniać kilka kryteriów. Przede wszystkim nie może sprawiać trudności w identyfikacji, a zarazem musi być dokładnie poznany pod względem morfologicznym, anatomicznym i fizjologicznym. Bioindykatorami mogą zostać gatunki, które na konkretne zmiany w środowisku reagują w sposób charakterystyczny – adekwatny do stopnia degradacji, a ich reakcja jest stała i powtarzalna. Muszą również cechować się długim cyklem życiowym, aby ich występowanie można było obserwować przez cały rok.
W Polsce występuje dużo gatunków wykazujących cechy wskaźnikowe dla oceny jakości czystości wód, od bakterii (np. sinice) przez glony (np. złotowiciowce, eugleniny), rośliny (np. pałka szerokolistna, pałka wąskolistna) po zwierzęta (m.in. rozwielitka, larwy muchówek, larwy ochotkowantych, jętek i widelnic, rureczniki, gupiki, pstrągi, liny). Oczywiście nie każdy z tych organizmów możemy dostrzec gołym okiem. Nawet jeśli uda nam się je zobaczyć, w dalszym ciągu nie wszystkie ich właściwości świadczące o stanie wody będziemy w stanie ocenić bez odpowiedniego sprzętu, np. mikroskopu.
Poniżej znajdują się opisy wybranych gatunków wskaźnikowych roślin i zwierząt występujących na terenie Polski. Są to bioindykatory, które można dostrzec gołym okiem. Dzięki temu każdy będzie mógł spróbować je odnaleźć.
ORGANIZMY WSKAŹNIKOWE DLA WÓD ZANIECZYSZCZONYCH
Sinice (Cyanobacteria)
Wygląd: Masowe zakwity sinic powodują zmianę koloru wody na niebieskozielony. Mogą powodować również zmianę konsystencji wody (niekiedy wyglądają jak zawiesista farba) lub tworzyć na jej wierzchu spienione kożuchy. Wiele gatunków zdolnych jest do produkcji biotoksyn, które w bezpośrednim kontakcie mogą powodować u ludzi i zwierząt objawy podobne do zatrucia pestycydami (nudności, bóle brzucha, alergiczne reakcje skórne itp.)
Występowanie: Zakwity sinic występują w większym stopniu późnym latem i na początku jesieni. Zazwyczaj zakwit powstaje w ciągu ok. 2 dni i trwa 5-7 dni.
Wskaźnik: Zakwit sinic jest wskaźnikiem dużej eutrofizacji wody, często będącej skutkiem dużego stężenia nawozów z pól uprawnych oraz ścieków bytowych w zbiorniku wodnym.
Larwy muchówek z rodzaju Chironomus (Ochotkowate)
Opis i zdjęcie dotyczą tylko jednego gatunku, jednak do oznaczania zanieczyszczonej wody używa się całej rodziny Chironomidae.
Wygląd: Larwy podłużne, segmentowane, czerwonej barwy, osiągające długość 20 mm. Głowa mała z dwoma parami larwalnych oczu. Na końcu ciała specjalne wyrostki, które pozwalają się sprawnie przemieszczać.
Występowanie: Licznie występują cały rok w zanieczyszczonych rzekach i zbiornikach wód stojących. W wodach czystych bez mulistego dna nie występuje w dużych ilościach.
Wskaźnik: Woda zanieczyszczona.
Kulkówka rogowa (Sphaerium corneum)
Wygląd: Skorupka kształtu okrągłego, cienka, gładka lub w delikatne prążki. Ubarwienie szare lub żółtobrunatne, często z jaśniejszymi żółtymi brzegami. Długość 8-15 mm, szerokość 7-14 mm, grubość 5-9 mm. W zależności od prędkości nurtu szczyt muszli może być bardziej wyraźny (wręcz czapeczkowaty) w wodach o szybkim nurcie lub spłaszczony w wodach stojących lub o słabym przepływie.
Występowanie: Występuje pospolicie przez cały rok w wodach stojących (jeziora oraz stawy ściekowe, stawy rybne).
Wskaźnik: Jest odporna na zanieczyszczenia, ale w wodach zanieczyszczonych słabiej się rozmnaża, dlatego osobników jest znacznie mniej w wodzie zanieczyszczonej. Najchętniej osiedla się w przydennej warstwie nad mułem, ale kiedy woda zaczyna być uboga w tlen, masowo wędruje na rośliny rosnące od powierzchnią wody – jeśli możemy obserwować ją na roślinach, jest to sygnał, że w zbiorniku zaczyna brakować tlenu.
ORGANIZMY WSKAŹNIKOWE DLA WÓD CZYSTYCH
Mech zdrojek (Fontinalis antipyretica)
Wygląd: Długość łodygi 20-70 cm, łodyga rozgałęziona nieregularnie. Ulistnienie gęste, długość liści 5 mm, szerokość 4 mm.
Występowanie: Występuje przez cały rok w wodach czystych, płynących i stojących. Gęsto porasta podwodne skały, kamienie i kawałki drewna w zacienionych miejscach.
Wskaźnik: Woda czysta.
Pałka szerokolistna (Typha latifolia)
Wygląd: Pędy grube, wysokie – 100-300 cm. Liście równowąskie, szerokie (9-20 mm), płaskie, sinozielone. Na osi kwiatostanu kolba z kwiatami męskimi znajduje się bezpośrednio powyżej kolby z kwiatami żeńskimi; obie podobnej długości lub kolba męska tylko nieco krótsza od żeńskiej.
Występowanie: Na terenach podmokłych, brzegach zbiorników wodnych i rzek oraz w rowach melioracyjnych.
Wskaźnik: Woda czysta.
Larwy chruścików
Wygląd: Ciało brunatne z ciemną obwódką, segmentowane. Długość 8-12 mm. Nogi larwy są krótkie i silne, odwłok zagięty do dołu.
Występowanie: Występują w wodach powierzchniowych silnie zanieczyszczonych.
Wskaźnik: Woda czysta.
Pijawka lekarska (Glassiphonia complanata)
Wygląd: Ciało silnie spłaszczone, twarde o jajowatym kształcie. Długość ciała 7-27 mm. Tylnia przyssawka mała, 3 pary oczu w prawie równoległych szeregach. Ubarwienie ciemnożółtawo-czerwone lub ciemnobrązowe.
Występowanie: Występuje w wodach płynących i stojących czystych lub lekko zanieczyszczonych. Znaleźć ją możemy zazwyczaj w zaroślach roślin wodnych pod kamieniami, na muszlach ślimaków.
Wskaźnik: Woda czysta.
Larwy jętek (Heptagenia sulfurea)
Wygląd: Długość ciała 7-10 mm, dł. Skrzydeł 9-12 mm, długość szczecinek odwłokowych 18-30 mm. Tułów żółtawy i jasnobrunatny. Szczecinki odwłokowe szaro-białawe, czerwono-brunatne lub czarno-pierścieniowane. Skrzydła bezbarwne prócz pasa żebrowego.
Występowanie: Potoki i rzeki górskie.
Wskaźnik: Woda czysta.
Pstrąg potokowy (Salmo trutta)
Wygląd: Długość 30-80 cm. Smukłe ciało ułatwia mu życie w wartkim prądzie rzeki. Ubarwienie zmienia się w zależności od miejsca przebywania, na ciele widoczne są zawsze liczne czarne i czerwone kropki. Brzuch żółtobiały lub żółty. Płetwa tłuszczowa (umiejscowiona w tylniej części grzbietu) jasna o ciemnym brzegu.
Występowanie: Pstrągi żyją w czystych, zimnych, dzikich (nieregulowanych) górskich rzekach.
Wskaźnik: Bardzo czysta woda.
Anna Chomczyńska
BIBLIOGRAFIA
Falicińska K., 2012, Ekologia roślin, PWN, Warszawa
Mazur R., 2007, Monitoring wybranych zanieczyszczeń wód przy zastosowaniu nowych kryteriów ekotoksykologicznych, rozprawa doktorska, AGH, Kraków
Panek P., 2011, „Wskaźniki biotyczne stosowane w monitoringu wód od czasu implementacji w Polsce ramowej dyrektywy wodnej”, Przegląd Przyrodniczy XXII, 3 (2011): 111-123 Rabajczyk A., Jóźwiak M., 2008, „Możliwości wykorzystania makrofitów jako bioindykatorów metali ciężkich zdeponowanych w osadach”, Monitoring Środowiska Przyrodniczego nr 9, s. 19-26, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce
Symonides E., 2007, Ochrona przyrody, WUW, Warszawa
http://www.bioindykacja.pl/
http://www.zwik.lodz.pl/jakosc-i-technologia/lodzka-kranowka/<
http://www.aquanet.pl/biomonitoring,42
http://www.rdw.org.pl/prawo.html
Źródła fotografii
http://www.fotopedia.com/items/flickr-4599397428
http://www.flickr.com/photos/roux-dimitri/8495722534/
http://en.wikipedia.org/wiki/Caddisfly
http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Sphaerium_corneum3pl.jpg
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fontinalis_antipyretica2.jpg
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:HaemopisSanguisuga.jpg
http://pl.wikipedia.org/wiki/Murzy%C5%82ka_dwuskrzyd%C5%82a
http://www.flickr.com/photos/eddiesfisheriesfws/7263641880/in/photostream/
http://it.wikipedia.org/wiki/Salmo_trutta_forma_fario